Posted in Գրականություն

Գործնական աշխատանք 201-204

Posted on by nanepluzyan

Չորեքշաբթի` Գործնական աշխատանքի փաթեթից կատարի’ր 201-204-րդ առաջադրանքները:

201. Տրված ածանցավոր բառերում առանձնացրո՛ւ արմատը  և ածանցը։

Խնձորենի, տգեղ, անհարմար, անզեն, անտուն, անգութ , դժբախտ, դժգոհ, լճակ, շնիկ, գառնուկ,  կանաչեղեն, միտք,  լեռնցի, սարեցի, գյուղացի։

Խնձորենի – խնձոր՝ արմատ, -ենի՝ ածանց

Տգեղ – գեղեցիկ՝ արմատ, տ-՝ ածանց

Անհարմար – հարմար՝ արմատ, ան-՝ ածանց

Անզեն – զենք՝ արմատ, ան-՝ ածանց

Անտուն – տուն՝ արմատ, ան-՝ ածանց

Անգութ – գութ՝ արմատ, ան-՝ ածանց

Դժբախտ – բախտ՝ արմատ, դժ-՝ ածանց

Դժգոհ – գոհ՝ արմատ, դժ-՝ ածանց

Լճակ – լիճ՝ արմատ, -ակ՝ ածանց

Շնիկ – շուն՝ արմատ, -իկ՝ ածանց

Գառնուկ – գառ՝ արմատ, -ուկ՝ ածանց

Կանաչեղեն – կանաչ՝ արմատ, -եղեն՝ ածանց

Միտք – միտ՝ արմատ, -ք՝ ածանց ?

Լեռնցի – լեռ՝ արմատ, -ցի՝ ածանց

Սարեցի – սար՝ արմատ, -եցի՝ ածանց

Գյուղացի – գյուղ՝ արմատ, -ացի՝ ածանց

202. Առանձին սյունակներով դուրս գրե՛լ նախածանց, վերջածանց, ինչպես նաև թե՛ նախածանց, թե՛ վերջածանց ունեցող բառերը։

Անհայտ, խնձորենի, անմտություն, հակաթույն, մթերային, տգեղ, վերահաշվում, անհոգաբար, կաղնուտ, անհավատալի, միլիոնավոր, չկամ, ցուցանակ, արտապատկեր, ենթավարպետ, գերադաս, կղզյակ, հարակից, հայրական, ներգրավում, տրամագծորեն, անհարմար, ապաշնորհ, դժգոհություն, հավաքածու, լսարան, համատեղություն, ծիծաղելի, անթիվ, մորթեղեն, միտք։

Նախածանց – անհայտ, հակաթույն, տգեղ, չկամ, վերահաշվում, արտապատկեր, ենթավարպետ, գերադաս, հարակից, անհարմար, ապաշնորհ, անթիվ, ներգրավում

Վերջածանց – խնձորենի, մթերային, կաղնուտ, միլիոնավոր, ցուցանակ, կղզյակ, հայրական, տրամագծորեն, հավաքածու, լսարան, ծիծաղելի, մորթեղեն, միտք

Թե՛ նախածանց, թե՛ վերջածանց – անմտություն, անհոգաբար, անհավատալի, դժգոհություն, համատեղություն

203. Փակագծերում տրված բայերը անհրաժեշտ քերականական ձևերով գրի՛ր նախադասության համապատասխան տեղերում։

1․ Ընթացող գնացքի լուսամուտից երևում էր մոտակա բնակավայրերի լույսերը, որոնք մի պահ անհետացան թանձրացող խավարում, ապա առկայծեցին։ (երևալ, անհետանալ, առկայծել)

2․ Հանգստյան տան բակում մարդիկ զբոսնում էին, երեխաները, ճոճանակների վրա նստած օրորվում, իսկ մեղմ քամին բերում էր մոտակա սարերի զովությունը։ (օրորել, զբոնել, բերել)

3․ Վարպետը վերցրեց հաստոցը, անջատեց նոր պատրաստած դետալը և համեմատեց գծագրի հետ՝ երբեմն ինչ-որ չափումներ անելով։ (վերցնել, անջատել, համեմատել)

4․ Դաշնակահարի մատները սահեցին ստեղների վրայով, և դահլիճը ալեկոծվեց հոգեպարար մի երաժշտությամբ, որն ողողվեց ունկնդիրների հոգիները։ (ալեկոծել, ողողել, սահել)

5․ Ճամփեզրի խոտերի միջից հանկարծ մի աղվես հայտնվեց, որն անցավ ճանապարհի մյուս կողմն ու անհետացավ թփուտներում։ (անցնել, անհետանալ, հայտնվել)

204. Տրված բառերից առանձնացնե՛լ հականշային 10 զույգ։

Փութաջան, ամպոտ, դալար, ծույլ, ուսյալ, երկչոտ, հինավուրց, գագաթ, օրինական, անջրդի, ապօրինի, ինքնահավան, նոսր, ողորկ, հեռավոր, արատավոր, խորդուբորդ, ջրարբի, համարձակ, ջինջ, տգետ, հմուտ, ստորոտ, թանձր, անբասիր։

  1. Փութաջան – ծույլ
  2. Ամպոտ – ջինջ
  3. Դալար – հինավուրց
  4. Ուսյալ – տգետ
  5. Երկչոտ – համարձակ
  6. Գագաթ – ստորոտ
  7. Օրինական – ապօրինի
  8. Ողորկ – խորդուբորդ
  9. Նոսր – թանձր
  10. Անջրդի – ջրարբի
Posted in English

Project. Motherhood and Beauty Day. 7 April

Posted on by nanepluzyan

Project deadlines – March 31-April 5

Participants – 7th grade

April 7 is not just a beautiful women’s day, but the Christian holiday, Annunciation of the Blessed Virgin Mary. According to the biblical writings, the angel Gabriel appeared to the Virgin Mary on the night when she was reading an excerpt from the book of the prophet Isaiah about the birth of the Savior from the Virgin and informed the Mother of God that she would have a son. “Do not be afraid, Mary, for you have found favour with God. Behold, you will conceive in your womb and bear a son, and you shall name him Jesus. He will be great and will be called Son of the Highest, and the Lord God will give him the throne of David his father, and he will rule over the house of Jacob forever, and of his Kingdom, there will be no end.” Motherhood of Mariam is perceived as a real miracle, and Annunciation of the Blessed Virgin Mary is considered one of the most important religious events in the Christian world.

The aim of the project – The aim of the project is to enlarge students knowledge,to make them read and translate.

Motherhood and beauty day (Armenian: Մայրության և գեղեցկության օր) is an official holiday in Armenia dedicated to women. While March 8 celebrates all women, April 7 is mother’s day. April 7 is the Feast of the Annunciation in the calendar of the Armenian Apostolic Church. It is expected to give presents to one’s own mother. Celebrating each woman as beautiful in her own way, mothers are particularly happy to receive flowers.

Patriarchy always reigned among the Armenian people, however, Armenian men do know how to appreciate and worship women, and no wonder why there are two women’s days in Armenia. In addition to the international women’s day celebrated on March 8, Armenians have beauty and motherhood day on April 7. On this beautiful spring day, the locals present flowers and gifts to mothers, grandmothers, sisters, and beloved women.

In Soviet times, all Christian holidays somehow lost their meaning, and only after the collapse of the USSR Armenians regained their faith. The day of Annunciation, by order of the Catholicos of All Armenians Garegin II, was proclaimed the day of the blessing of mothers and became one of the favorite national holidays. Every year on this day a festive service and liturgy of motherhood are held in all churches across the country.

In Armenia, the period from March 8 to April 7 is called “the women’s month” during which their beauty and feminity and is celebrated with special attention and love. Of course, it is said that a real man should show his care and love for no reason, but on holidays, women especially need to be in the spotlight.

One of the most loved and popular Armenian poets – Paruyr Sevak – has devoted a wonderful poem to Armenian mothers’ hands.

A Mother’s Hands

These very hands, a mother’s hands,

These old and new hands.

Whatever do you want to say

That hasn’t been done by these hands?

When I got married

How gracefully these hands had danced,

And with whatever dreams these hands had danced…

…. Let us today, as children do,

Kiss these very hands

Which gave birth into this world

And also fed us,

Which in this world they have won us And also kept us,

That have never felt full of us

These very hands,

That have wiped the dust

And also did the washing up

Always judging, always working

These very hands.

Hovhannes Shiraz

My Mother

My mother—gate to our hopes,
She is the chapel of our homes,
She is our cradle, my mother,
The fort of our home, my mother,
My mother is both mother and father,
She is both slave and master,
She is the homeless of our home,
She is the nest of eagles, my mother,
She is the housemaid of our home,
And the sovereign of our house,
Although helpless, my mother,
She is both salve, balm, and healer,
My mother, the fountain of our house
And the parched, thirsty sister,
Sleepless guardian, my mother
And our sweet sleep and slumber.
She is the lit candle, ever bright,
My mother is the sun, font of light.

Hovhannes Shiraz

Posted in Ֆիզիկա

Գազի ճնշումը

Posted on by nanepluzyan

Դաս 29.  (31.03-04.04)

ԹԵՄԱ՝

  • 33. Գազի ճնշումը:

1. Ինչո՞վ է պայմանավորված գազի «ինքնակամ» ընդարձակումը:

Գազի «ինքնակամ» ընդարձակումը պայմանավորված է նրա մոլեկուլների ազատ շարժմամբ։ Գազի մոլեկուլները անընդհատ շարժվում են և բախվում են իրար ու պատերին։ Այս բախումները առաջացնում են ճնշում, ինչը ստիպում է գազի մոլեկուլներին տարածվել ամբողջ առկա տարածքում, երբ այն գտնվում է փակ վիճակում։ Գազը չունենալով մշտական չափեր և ձև, տարածվում է իր հնարավոր տարածքում՝ միշտ փորձելով զբաղեցնել ողջ տարածությունը, որտեղ գտնվում է։

2. Ինչու՞ են գազերը ճնշում գործադրում անոթի պատերին:

գազերի ճնշումը և անոթի ճնշումը փոխազդում են։ Երբ անոթի մոլեկուկները ճնշում են գործադրում գազի մոլեկուլների վրա, մոլեկուլներն էլ իրենց հերթին ճնշում են գործադրում անոթի պատերին։

3. Նկարագրեք 83-րդ նկարում պատկերված փորձը և պատասխանեք հետևյալ հարցերին. փորձի ո՞ր արդյունքն է մեզ համոզում, որ՝ ա. գազի ճնշումն անոթի պատերին ստեղծ-վում է պատերին մոլեկուլների հարվածների շնորհիվ. բ. գազը միատեսակ ճնշում է գործադրում անոթի պատերին:

ա. գազի ճնշումն անոթի պատերին ստեղծվում է պատերին մոլեկուլների հարվածների շնորհիվ.

Փորձում ասվում էր, որ երկրորդում օդի համար տեղ քիչ է լինում։ Այսպես՝

Քանի, որ մխոցը ճնշում էր գազերին, այդ գազերի մոլեկուլներն էլ ճնշում էին անոթի մոկելուլներին ու ավելի շատ հարվածներ էին անում։ Այստեղից էլ եզրակացություն՝ գազի ճնշումն անոթի պատերին ստեղծվում է պատերին մոլեկուլների հարվածների շնորհիվ։

բ. գազը միատեսակ ճնշում է գործադրում անոթի պատերին:

Այսպես՝ մխոցը ճնշում էր գազերին, իսկ այդ գազերին նաև ճնշում էին անոթի պատերը ու, քանի որ երկու մարմիններ իրար միշտ փոխազդում են, գազն էլ ճնշում էին պատերին, այսինքն՝ գազը միատեսակ ճնշում է գործադրում անոթի պատերին:

4. Նկարագրեք թաղանթավոր մանոմետրի կառուցվածքը: Ինչպե՞ս է այն աշխատում:

Թաղանթավոր մանոմետրի կառուցվածքը այսպիսին է՝

Թաղանթավոր մանոմետրի վրա կա թաղանթ, որը բարակ ու ճկուն թիթեղ է, այն փակում է դատարկ տուփը։ Թաղանթին միացված է սլաք, որը կարող է պտտվել առանցքի շուրջ։ Կա նաև սանդղակ, որը ցույց է տալիս ճնշման չափը։

Ինչպե՞ս է այն աշխատում՝

Երբ ճնշման ուժերը փոխազդում են և թաղանթը ճկվում է, այդ ճկվանքը փոխանցում է սլաքին, որը սանդղակի վրա ցույց է տալիս, թե ճնշումը ինչի է հավասար։

5․ Սրվակը, որի բերանն ամուր փակված է ռետինե խցանով, դրեք օդահան պոմպի զանգի տակ: Զանգի ներսից օդը հանելիս խցանը դուրս է թռչում սրվակից: Ինչու՞:

Հե­տաքր­քիր է իմա­նալ․

ԽՏԱՑԱԾ ՕԴՆ «ԱՇԽԱՏՈՒՄ Է» 

Կան գյուտեր, որոնք մոռացվում են և ապա «ծնվում» երկրորդ անգամ: Դրանցից է, օրինակ, անվադողի գյուտը: Սեղմված օդ պարունակող դողով անիվը հայտնագործել է անգլիացի ֆիզիկոս Ուիլյամ Թոմսոնը (լորդ Կելվինը) 1845 թվականին: Բայց նրա հայտնագործությունը շուտով մոռացվել է. անվադողի գլխավոր «պահանջատերը»՝ ավտոմեքենան, այն ժամանակ դեռևս գոյություն չուներ: Անցնում է 48 տարի: Եվ, ահա, Թոմսոնի գաղափարը նորից կյանքի է կոչում շոտլանդացի անասնաբույժ Դենլոպը, որը հայտնագործում է հեծանվադողը: Սեղմված օդով լցված անվադողը տառացիորեն նվաճում է ամբողջ աշխարհը: Եվ դա այն պատճառով, որ ավելի ճկուն անիվ գոյություն չունի: Ոչ մի զսպանակ ի զորու չէ մրցակցելու անվադողի օդախցիկում լցված օդի հետ: 

ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՆՔ ՇՆՉՈՒՄ․

Երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչպես եք շնչում: Ներշնչելիս կրծքավանդակի մկանների օգնությամբ կողոսկրերը բարձրանում են, ստոծանին իջնում է: Այդ ժամանակ մեծանում է թոքերի ծավալը, որին զուգընթաց թոքերում օդի ճնշումը փոքրանում է: Առաջանում է դրսի օդի և թոքերում եղած օդի ճնշումների տարբերություն: Դրա հետևանքով դրսի օդը, ձգտելով ընդարձակվել, մտնում է թոքերի մեջ: շնչափող թոքաթաղանթ կողեր ստոծանի Մարդու թոքերը

Posted in Գրականություն

Գործնական աշխատանք 180-183, 188, 189

Posted on by nanepluzyan

180.Ժխտական ապ, դժ, տ, ածանցներով կազմի՛ր տրված բառերի հոմանիշները:
Անգույն, անբախտ, անգետ, անշնորհք, անարդյունք, անօրեն, անձև:

Անգույն — դժգույն
Անբախտ — դժբախտ
Անգետ — տգետ
Անշնորհք — ապաշնորհ
Անարդյունք — ապարդյուն
Անօրեն — ապօրեն
Անձև — տձև

181.Առանձնացրո՛ւ այն բառերը, որոնք ժխտական նախածանց ունեն:
Անարվեստ, անդեմ, անդուռ, անիվ, անսիրտ, անահ, անուշ, անմահ, անուն, դժոխք, դժգոհ,
դժբախտ, դժնի, դժկամ, ապագա, ապարդյուն, ապերախտ, ապուր, ապաշնորհ, ապուշ,
ապտակ, տարի, տկար, տհաճ, տպել, տգեղ, տխուր, չամիչ, չտես, չկամ, չարիք:

182.Գործողության անունը դարձրո՛ւ այդ գործողության հետ կապված առարկայի անուն:
Գրի՛ր գործածված ածանցները:

Քերել — քերիչ
Գրել —  գրիչ
Կապել — կապիչ
Քամել —  քամիչ
Թակել — թակիչ
Ըմպել —  ըմպելիք
Բացել —  բացիչ
Գործել — գործիչ
Խաղալ — խաղալիք
Ուտել — ուտելիք
Խմել — խմիչք
Հագնել — հագնելիք
Ձգել — ձգիչ
Փակել — փակիչ
Խթանել — խթանիչ
Փաթաթել — փաթաթիչ
Ճոճել —  ճոճանակ
Գանձել — գանձարան
Զսպել —
Ջնջել — ջնջիչ
Ծածկել — ծածկոց
Կապել — կապիչ
Օրորել — օրորան

183.Ընդգծված բառակապակցությունները մեկական բառերով փոխարինի՛ր:

Վանա լճի մոտ շրջանում — մոտակայք ընկած Ռշտունյաց լեռները հայտնի էին պղնձի, կապարի, երկաթի հանք ունեցող վայրերով — հանքավայրեր, որոնք բազմաթիվ անգամներ — բազմանգամ հիշատակվել են հայկական ձեռքով գրված — ձեռագիր գրքերում: Բրոնզի ու երկաթի դարերի շրջաններից սկսած՝ հայկական լեռնոտ աշխարհում — լեռնաշխարհում արդյունահանվում ու ձուլվում էին տարբեր մետաղներ, որը պատճառ էր դառնում, որ հանվող նյութերի անունները դառնային տեղերի անուններ — տեղանուններ: Հետագայում հնէաբանությամբ զբաղվող գիտնականներն — հնէաբաններն ու երկրաբանությամբ զբաղվողները — երկրաբանները այդ անվանումների միջոցով հայտնաբերում էին լեռներում գտնվող լքված փորված տեղեր ու մետաղ ձուլելու տեղեր — մետաղաձուլարաններ:

188.Տրված բառերը երեք խմբի բաժանի՛ր և դրանց տարբերությունը գրի՛ր:Եղնիկ, բարձրահասակ, այրել, առույգ, վազվզել, կարոտ, թռչկոտել, առյուծ, բարձրանալ, կրիա, դանդաղաշարժ, օգնել, փոթորիկ, հզոր, հուժկու, վագր, աղմկահույզ, զեփյուռ, ընթանալ, արցունք, արտասվել, դարավոր, խնդրել, վայրի:

Առաջին խումբ — ածականներ

Բարձրահասակ, առույգ, դանդաղաշարժ, հզոր, հուժկու, աղմկահույզ, դարավոր, վայրի

Երկրորդ խումբ — գոյականներ

Եղնիկ, կարոտ, առյուծ, կրիա, փոթորիկ, վագր, զեփյուռ, արցունք

Երրորդ խումբ — բայեր

Այրել, վազվզել, թռչկոտել, բարձրանալ, օգնել, ընթանալ, արտասվել, խնդրել

Առաջին խմբում ածականներ էին, երկրորդ խմբում գոյականներ էին իսկ երրորդ խմբում բայեր էին։

189.Նախադասություններում տեղադրի՛ր տրված հոմանիշ բառերից մեկը:

Ա. Փչեց մեղմ /քամի, փոթորիկ/, և ծառերն օրորվեցին:

Բոժոժավոր օձերը պոչի /կատարին, ծայրին/ ունեն զնգացող բոժոժներ:

Քնած առյուծի վրայով մի մուկ  /սլացավ, վազեց/:

Տիգրան Պետրոսյանի /հակառակորդ, թշնամի/ տաղանդավոր շախմատիստ էր:

Posted in Հայոց Պատմություն 7

Արաբական խալիֆայության տիրապետությունը Հայաստանում. պայքար անկախության վերականգնման համար

Posted on by nanepluzyan

Բառարան

Ոստիկան | Արաբական խալիֆայության գերագույն իշխանավորը: Հիմնական պարտականություններից էին երկրի ընդհանուր դրության հսկողությունը, հարկահավաքության գործի կազմակերպումը, երկրի ներքին կայունության ապահովումը և նրա պաշտպանությունն արտաքին հարձակումներից։

Խալիֆ (արաբ. բառացի՝ «փոխանորդ», «տեղապահ») | խալիֆաթի (պետության) ղեկավարն է, բացարձակ միապետ, իսլամական աշխարհի կրոնապետ, զինվորական առաջնորդ։ Համարվել է Մուհամմեդ մարգարեի հաջորդը, իսկ Ումմայաններից սկսած՝ աստծու տեղապահը:

Միմյանց դեմ տասնամյակներ շարունակ պատերազմող Պարսկական և Բյուզանդական կայսրությունները թե՛ տնտեսապես, թե՛ ռազմական առումով այնքան էին ուժասպառ եղել, որ 630-ական թվականներին ի վիճակի չեղան դիմակայելու Արաբիայից եկած և հանուն իսլամի մարտնչող զորքերին: Արաբները նախ 636 թ. Ասորիքում պարտության մատնեցին բյուզանդական զորքերին, ապշեցուցիչ արագությամբ նվաճեցին Սիրիան, Միջագետքը և Եգիպտոսը: Հաջորդ տարի՝ 637 թ., Կադիսիայի ճակատամարտում պարտության մատնեցին Պարսկաստանին, իսկ որոշ ժամանակ անց կործանեցին Սասանյան թագավորությունը: Արաբների հետզհետե աճող սպառնալիքը հարկադրեց Բյուզանդիային որոշ առումներով մեղմել իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ, ինչը չէր նշանակում հրաժարվել նրանց լիակատար հպատակեցման ծրագրերից: Այս պայմաններում մոտ 634 թ. Հայաստանի փաստական իշխանությունն անցավ սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն։ Վերջինս 639 թ. Բյուզանդիայի կողմից ճանաչվեց նաև «Հայոց իշխան»։ Օգտվելով դրությունից՝ նույն տարում նա միավորեց Հայաստանի բյուզանդական և պարսկական մասերը:

Տևական բաժանումից հետո առաջին անգամ մասնատված Մեծ Հայքը միավորվեց մեկ կառավարչի իշխանության ներքո: Բայց հավասարակշռությունը փխրուն էր. ներսում հայ նախարարական տոհմերի անհամաձայնությունն էր Թեոդորոսի իշխանությանը, իսկ դրսից արաբական սպառնալիքն էր մոտենում։ Բյուզանդիան չէր աջակցում, բայց հրահրում էր հայ նախարարներին միմյանց դեմ: Այսպիսով՝ յոթերորդ դարի կեսերի քաոսային իրադարձությունները նպաստեցին նաև հավակնոտ նախարարների միջև իշխանության համար մղվող պայքարին:

Թեոդորոս Ռշտունի. հայ-արաբական պայմանագիրը

Արաբների առաջին արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 640 թ.։ Ավերվեց Դվինը: Արաբական արշավանքներ տեղի ունեցան նաև 642-643 և 650 թթ.։ Դրանց հակակշռող և հայերին աջակցող ուժեր չկային. Սասանյան կայսրությունն իր մայրամուտն էր ապրում, Բյուզանդիան ինքն էլ մի կերպ էր պայքարում արաբների դեմ: Ավելին՝ այդ ծանր օրերին Բյուզանդիան շարունակաբար պահանջում էր ընդունել Քաղկեդոնի որոշումները՝ իբրև ցանկացած աջակցության նախապայման: Մնալով միայնակ արաբական արշավանքների դեմ, հնարավոր է, նաև դառնացած քաղաքական և կրոնական ճնշումներից՝ Թեոդորոս Ռշտունին կատարեց Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները խզելու վճռական քայլը: 652 թ., երբ պարզ դարձավ, որ արաբներին դիմադրելու միջոցներ չունի, Թեոդորոս Ռշտունին մեկնեց Դամասկոս և պայմանագիր կնքեց Ասորիքի արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ: Ըստ այդ պայմանագրի՝ (1) Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը և (2) երեք տարի ազատվում էր հարկային պարտականություններից: (3) Թույլատրվում էր 15-հազարանոց հեծելազոր պահել՝ խալիֆայության հաշվին, և (4) Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։ (5) Խալիֆայությունը հանձն էր առնում ռազմական օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին, եթե ենթարկվեր հարձակման: Պայմանագիրն, ըստ էության, ուղղված էր Բյուզանդիայի դեմ և ծառայում էր երկու կողմերի շահերին: Այն թույլ տվեց Հայաստանին, որոշ ընդհատումներով, պահպանել փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը: Խաղաղության այս կարճատև շրջանը հայ ժողովրդին զարգանալու և բարգավաճելու հնարավորություն տվեց։ Հնարավոր եղավ ավարտին հասցնել հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցի տաճարը:

Արաբների քաղաքականությունը Հայաստանում

VII դարի վերջին, երբ Արաբական խալիֆայությունը վերջնականապես հաղթեց Բյուզանդիային, նրան այլևս պետք չէր կիսանկախ Հայաստան: 701 թ. արաբական հզոր բանակը ներխուժեց Հայաստան՝ ճանապարհին ավերածություններ գործելով։ Բարեկեցիկ քաղաքներն ու եկեղեցիներն ավերվեցին, բերդերը գրավվեցին, բնակչությունը սպանվեց կամ ստրկացվեց ու տեղահանվեց:

Նվաճելով Հայաստանը և Հարավային Կովկասի տարածքները՝ արաբները հիմնեցին Արմինիա անունով փոխարքայություն, որը ներառում էր Արևելյան Վրաստանը, Աղվանքը և գրեթե ողջ Մեծ Հայքը։ Դրա վարչական կենտրոնը սկզբում Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր: Արմինիայի կառավարիչ՝ ոստիկան (էմիր), դառնում էր արաբ ազնվականներից մեկը և կառավարում խալիֆի անունից։ Ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:

Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Հետագա ապստամբությունների առաջնորդներն էին Մամիկոնյանները: Այդ ամենը վկայում է, որ քաղաքական իշխանությունը մերթ Մամիկոնյանների, մերթ Բագրատունիների ձեռքում էր, հարկավ՝ արաբական գերիշխանության ներքո:

Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Բայց և մեծ էին նախարարների կորուստները: Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, ինչպես Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Դա արտահայտվեց մանավանդ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը: Արդյունքում նրանք այլևս երբեք կարևոր դերակատարում չունեցան հայոց կյանքում։ Բայց քաղաքական հոսանքներից չափավոր թևի ներկայացուցիչները, որոնց մեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, աստիճանաբար կարողացան վերականգնել հարաբերություններն արաբ խալիֆների հետ: Նրանք ազդեցիկ դիրքեր ձեռք բերեցին հայ նախարարների մեջ։

Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում

Քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր առաջացան մի շարք ուսմունքներ, որոնք հակասում էին եկեղեցու կանոնական վարդապետությանը: Դրանց շարքում առանձնանում էին բորբորիտների, մծղնեականների և պավլիկյանների ուսմունքները: Առաջին երկուսը Հայաստանում տարածում էին գտել IV-V դարերում։ Այս ուսմունքների մասին շատ բան չգիտենք, քանի որ դրանց տեքստերից մեզ ոչինչ չի հասել. օրենքով սահմանված էր, որ այդպիսի գրքեր պահպանողը ենթակա է մահապատժի: Դրանց մասին իմանում ենք միայն եկեղեցու ներկայացուցիչների հաղորդած տեղեկություններից, որոնցով հնարավոր չէ անգամ միմյանցից զատորոշել այդ ուսմունքները, քանի որ դրանք չեն մանրամասնվել։ Այս ուղղությունների հետևորդները չէին ընդունում մկրտության խորհուրդը։ Ըստ նրանց՝ թեպետ այն մաքրում է նախկին մեղքերը, բայց չի կարող ոչնչացնել մեղքի արմատը: Դա հնարավոր էր համարվում միայն տևական աղոթքների շնորհիվ (այստեղից էլ մծղնեականների անունը, որը արամեերենով նշանակում է աղոթել)։ Շարժումներն աստիճանաբար ահագնանում էին, այդ պատճառով էլ եկեղեցին փորձում էր դրանք արմատախիլ անել խիստ պատժիչ միջոցներով։ Հետագայում այդ ուսմունքի հետևորդները ձուլվեցին մեկ այլ՝ Պավլիկյան շարժմանը, որը, սկիզբ առնելով VI դարի վերջերին, մեծ թափ հավաքեց VII-VIII դարերում՝ արաբական տիրապետության ժամանակ: Ոմանք կարծում են, որ շարժման հետևորդներն իրենց անունը ստացել են Պողոս առաքյալի անունից, քանի որ իրենց համարել են առաքյալի հետևորդը: Ոմանք էլ կարծում են, որ անվանումը գալիս է շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Պողոսի անունից։

Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Հետագա ապստամբությունների առաջնորդներն էին Մամիկոնյանները: Այդ ամենը վկայում է, որ քաղաքական իշխանությունը մերթ Մամիկոնյանների, մերթ Բագրատունիների ձեռքում էր, հարկավ՝ արաբական գերիշխանության ներքո:

Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Բայց և մեծ էին նախարարների կորուստները: Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, ինչպես Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Դա արտահայտվեց մանավանդ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը: Արդյունքում նրանք այլևս երբեք կարևոր դերակատարում չունեցան հայոց կյանքում։ Բայց քաղաքական հոսանքներից չափավոր թևի ներկայացուցիչները, որոնց մեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, աստիճանաբար կարողացան վերականգնել հարաբերություններն արաբ խալիֆների հետ: Նրանք ազդեցիկ դիրքեր ձեռք բերեցին հայ նախարարների մեջ։

Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում

Քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր առաջացան մի շարք ուսմունքներ, որոնք հակասում էին եկեղեցու կանոնական վարդապետությանը: Դրանց շարքում առանձնանում էին բորբորիտների, մծղնեականների և պավլիկյանների ուսմունքները: Առաջին երկուսը Հայաստանում տարածում էին գտել IV-V դարերում։ Այս ուսմունքների մասին շատ բան չգիտենք, քանի որ դրանց տեքստերից մեզ ոչինչ չի հասել. օրենքով սահմանված էր, որ այդպիսի գրքեր պահպանողը ենթակա է մահապատժի: Դրանց մասին իմանում ենք միայն եկեղեցու ներկայացուցիչների հաղորդած տեղեկություններից, որոնցով հնարավոր չէ անգամ միմյանցից զատորոշել այդ ուսմունքները, քանի որ դրանք չեն մանրամասնվել։ Այս ուղղությունների հետևորդները չէին ընդունում մկրտության խորհուրդը։ Ըստ նրանց՝ թեպետ այն մաքրում է նախկին մեղքերը, բայց չի կարող ոչնչացնել մեղքի արմատը: Դա հնարավոր էր համարվում միայն տևական աղոթքների շնորհիվ (այստեղից էլ մծղնեականների անունը, որը արամեերենով նշանակում է աղոթել)։ Շարժումներն աստիճանաբար ահագնանում էին, այդ պատճառով էլ եկեղեցին փորձում էր դրանք արմատախիլ անել խիստ պատժիչ միջոցներով։ Հետագայում այդ ուսմունքի հետևորդները ձուլվեցին մեկ այլ՝ Պավլիկյան շարժմանը, որը, սկիզբ առնելով VI դարի վերջերին, մեծ թափ հավաքեց VII-VIII դարերում՝ արաբական տիրապետության ժամանակ: Ոմանք կարծում են, որ շարժման հետևորդներն իրենց անունը ստացել են Պողոս առաքյալի անունից, քանի որ իրենց համարել են առաքյալի հետևորդը: Ոմանք էլ կարծում են, որ անվանումը գալիս է շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Պողոսի անունից։

Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տար- բերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսա- նելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերու- թյանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետա- րանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ Դրանից ոչինչ չի հասել մեզ։ Պավլիկյան գաղափարախոսությունը ժամանակի ընթաց- քում ձեռք բերեց նաև սոցիալական երանգներ՝ պայքարելով հարուստների, իշխողների և հոգևորականության դեմ, որոնց համարում էին չարիքի կրողներ: Երբ շարժումը լայն թափ հավաքեց, պավլիկյանները Եփրատ գետի հյուսիս- արևմտյան ափին հիմնեցին Տևրիկ բերդաքաղաքը: Ստեղծեցին զորամասեր, որոնք պետք է պաշտպանեին փոքրիկ «հանրապետությունը»։ Գտնվելով Բյու- զանդիայի տարածքում և լայն աջակցություն ունենալով արաբներից՝ նրանք սկսեցին չենթարկվել կայսրությանը: Կայսրությունը կտրուկ միջոցներ կիրառեց՝ շարժումն արմատախիլ անելու համար: Ի վերջո 872 թ. բյուզանդական բանակ- ները պարտության մատնեցին պավլիկյաններին և ավերեցին Տևրիկ բերդաքա- ղաքը։ Պավլիկյաններից շատերը տեղափոխվեցին Բալկաններ, որտեղ նրանց ազդեցությամբ նոր ուսմունքներ ու սոցիալական շարժումներ ի հայտ եկան, ինչ- պես Ֆրանսիայում՝ կատարների, Բուլղարիայում՝ բոգոմիլյան շարժումները:

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ ընդհանուր առմամբ Պավլիկյան շարժումը Հայաստանի համար երկու կարևոր ներդրում ունեցավ։ Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը:

Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը

Ումմայաններին հաջորդած Աբբասյանների օրոք նշանակալի փոփոխություններ տեղի ունեցան Հայաստանում: Ճնշելով ապստամբությունները՝ վերջիններս նվաճված երկրներում ամուր հիմքեր ստեղծելու նպատակով պարբերաբար արաբական ու մուսուլմանական ցեղերի վերաբնակեցում էին կազմակերպում։ Նվաճված տարածքներում, այդ թվում և Հայաստանում, ձևավորվում էին նոր համայնքներ: Արաբ վերաբնակիչներն ամբողջ ցեղերով, տոհմերով ու ընտանիքներով հաստատվում էին Հայաստանում, խլում հայերին պատկանող հողերը: Արաբները բավականին հետևողական էին նաև տեղական նախարարական ընտանիքների նկատմամբ վարվող ջլատման և ոչնչացման քաղաքականության մեջ։ 705 թ. նրանք բազմաթիվ հայ իշխանների հավաքեցին Նախճավանի և Խրամի եկեղեցիներում և այրեցին նրանց։ Որոշ գերիների մահապատժի ենթարկեցին, մյուսներին արտաքսեցին։ Սկզբում համեմատաբար մեղմ էին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ, ինչի շնորհիվ այն հնարավորություն ունեցավ առաջին անգամ ի մի բերելու իր կանոնները: Սա եկեղեցու դավանաբանական համակարգման համար նշանակալի քայլ էր։ VIII դարի վերջերից արաբներն էլ ավելի խստացրին իրենց քաղաքականությունը: Հրաժարվելով իրենց հովանավորչական քաղաքականությունից՝ որոշեցին տոհմերին զրկել իշխանությունից և ուղղակիորեն կառավարել Հայաստանը, ինչպես նվաճված երկիր։ Չնայած այդ ամենին՝ որոշ հայ իշխանական տներ ոչ միայն խուսափեցին ոչնչացումից, այլև բավականին ինքնուրույն դարձան, ինչպես Բագրատունիները, որոնք նաև ընդարձակել էին իրենց տիրույթները։ Իսկ երբ Բագարատ Բագրատունին խալիֆի կողմից նշանակվեց Հայաստանի գերագույն կառավարիչ՝ իշխանաց իշխան, անգամ հրաժարվեց հարկեր վճարելուց։ Խալիֆ Մութավաքիլը փորձեց նոր ոստիկանի միջոցով հավաքել չվճարված հարկերը և պաշտոններից հեռացնել հայոց իշխանաց իշխան Բագարատ Բագրատունուն ու գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունուն, բայց անհաջողության բախվեց։ Իսկ 850- 855 թթ. տեղի ունեցավ հայերի մյուս խոշոր ապստամբությունը։ Այս անգամ ապստամբությանը հարում էր նախարարների մեծ մասը: 852 թ. խալիֆը զորավար Բուղայի հրամանատարությամբ Հայաստան ուղարկեց պատժիչ մեծաքանակ մի զորաբանակ, որը հետագա մի քանի տարիների ընթացքում կարողացավ ավերել բազմաթիվ գավառներ և ձերբակալել բազմաթիվ նախարարների, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացավ ճնշել ապստամբությունը: Արշավանքն ի վերջո ձախողվեց, և Հայաստանը կրկին վերականգնեց իր ներքին ինքնավարությունը։ Բոլոր նախադրյալները կային օտար տիրապետությունը թոթափելու և Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու համար, ինչին ձեռնամուխ եղան Բագրատունիները:

Հարցեր և առաջադրանքներ.

1. Ի՞նչ գաղափարներ էին քարոզում պավլիկյանները: Արդյո՞ք շարժումը միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար:

Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսանելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը: Դեմ էին մսակերությանն ու սեփականություն ունենալուն։ Այս գաղափարները լավ չեն ընդունվում արաբական ուժերի կողմից, և հալածանքների են ենթարկվում։ Նրանք շարժումը Հայաստանի համար երկու կարևոր ներդրում. Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը։

2. Ի՞նչ քաղաքականություն էին վարում արաբները Հայաստանում այն նվաճելուց հետո: Ինչո՞ւ:

Հայաստանը նվաճելուց հետո Հայերը ստեղծեցին Արմինիա անունով վարչական միավոր, որի վարչական կենտրոնը սկզբում Դվինն էր, որտեղ կառավարում էր արաբ ոստիկանն՝ խալիֆի անունից։ Ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:

3. Որքանո՞վ էր արդարացված 652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը. մանրամասնիր՝ քննարկելով պայմանագրի կետերը:

652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը մասամբ արդարացված էր, քանի որ այն ապահովում էր Հայաստանի ինքնավարությունը՝ հայերին հնարավորություն տալով պահպանել իրենց կրոնը, օրենքները և կառավարումը, սակայն միևնույն ժամանակ Հայաստանը ճանաչում էր արաբական գերիշխանությունը և հարկ վճարում խալիֆին, ինչը սահմանափակում էր երկրի լիարժեք անկախությունը։

4. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան նախարարական տոհմերի համար հակաարաբական ապստամբությունները: Որո՞նք էին այդ ապստամբությունների դրական և բացասական կողմերը:

Հակաարաբական ապստամբությունները հիմնականում ձախողվեցին, սակայն դրական կողմը այն էր, որ դրանք ստիպեցին արաբներին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ՝ նախարարներին ճանաչելով հողերի ժառանգական իրավունքը։ Միևնույն ժամանակ, ապստամբությունների ընթացքում շատ նախարարներ կորցրեցին իրենց կյանքը կամ դիրքերը, ինչը դարձավ բացասական հետևանք, քանի որ դրանց արդյունքում Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը թուլացավ։

5. Ինչո՞վ էր պայմանավորված Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ:

Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ պայմանավորված էր նրանով, որ Բյուզանդիան պետք էր կենտրոնանար արաբների դեմ պայքարի վրա, ուստի նախընտրեց բարելավել հարաբերությունները հայերի հետ, որպեսզի միասին դիմադրեին արաբների ներխուժմանը։

6. Որքանո՞վ էին արդարացված Մամիկոնյանների և Բագրատունիների խմբավորումների մոտեցումները. հիմնավորի՛ր և փաստարկի՛ր:

Մամիկոնյանների և Բագրատունիների մոտեցումները չէին արդարացված, քանի որ նախորդ ապստամբությունները արդյունք չէին տալիս։ Ավելի լավ կլիներ նոր դաշինք ստեղծել կամ հզորանալ ու հարձակվել, քան նորից ապստամբություն սկսել։

7. Պատկերացրո՛ւ, որ դու ապրում ես Դվին քաղաքում, և քո հայրն իր պապից մեծ գրադարան է ժառանգել, որը պետք է Նախիջևանից տեղափոխեք Դվին: Գրքերը դասավորելիս դու տեսնում ես այնտեղ պավ- լիկյանների սրբազան գիրքը՝ «Զորությունը»։

Ինչպիսի՞ն կլինի քո արձագանքը։ Ինչո՞ւ։

Posted in Ուսումնական նախագիծ, Տեխնոլոգիա

Իմ բլոգի QR կոդը

Posted on by nanepluzyan

Սկզբում խոսել են QR կոդերի մասին․ ինչի համար են դրանք պետք, որտեղ են օգտագործվում, ոնց են դրանք ստեղծվում։ Հետո ուսումնասիրել եմ QR կոդեր սարքելու հարմար հարթակներ, ընտրել ենք մեր հավանած կայքը և պատրաստել ենք մեր բլոգների QR կոդերը մեր նախընտրած ձևավորմամբ։

QR կոդեր կարող եք պատրաստել, օգտվելով այս կայքերից․

Իմ բլոգի Qr-ը՝ ներքևում։

Posted in Կենսաբանություն 7

Ձկների բազմազանությունը և դասակարգումը

Posted on by nanepluzyan

Սիրելի՛ սովորողներ, այս շաբաթ ներկայացնում եք հետևյալ թեման․

Ձկները հանդիսանում են իսկական ջրային կենդանիներ, որոնք հարմարվելով տվյալ կենսակերպի պայմաններին՝ կարողացել են «նվաճել» համաշխարհային օվկիանոսը։

Մարսողական համակարգ
Ձկները սնվում են ջրային բույսերով, մանր խեցգետնակերպերով, միջատներով ու թրթուրներով։ Նրանք կարող են լինել հետերոտրոֆներ կամ գիշատիչներ, սակայն մակաբույծ ձևեր գրեթե չեն հանդիպում։ Մարսողական համակարգը սկսվում է բերանից հետո կլան, կերակրափող, ստամոքս, բարակ աղիք, հաստ աղիք և հետանցք։

Արտազատական համակարգ
Ձկների արտազատական համակարգի հիմնական օրգանները զույգ երիկամներն են, որոնք ֆիլտրում են արյունը և ձևավորում մեզ։ Մեզը միզածորաններով անցնում է միզապարկ, որտեղ կուտակվելով՝ դուրս է մղվում միզանցքով։

Շնչառական համակարգ
Ձկները շնչում են ջրում լուծված O2-ով, որը կլանում են խռիկներով։ Ջուրն անցնում է բերանից, խռիկային առէջների միջոցով, որտեղ կատարվում է գազափոխանակությունը արյան հետ։ Գազերը կլանվում են խռիկային թերթիկներում, հետո ջուրը հեռացվում է խռիկային կափարիչներով։

Արյունատար համակարգ
Ձկները ունեն փակ արյունատար համակարգ և երկխորշ սիրտ՝ կազմված նախասրտից և փորոքից։ Արյունը փորոքից դուրս է գալիս աորտայով, իսկ արյունը նախասիրտ է վերադառնում երակներով։ Արյան շրջանառությունը սկսվում է փորոքից, անցնում հյուսվածքներ, և ավարտվում նախասրտում։

Նյարդային համակարգ
Ձկների նյարդային համակարգը բաղկացած է գլխուղեղից, ողնուղեղից և նյարդերից, որոնք վերահսկում են մարմնի գործառույթները: Նրանք ունեն բնածին և ձեռքբերովի ռեֆլեքսներ, որոնք օգնում են օրգանիզմին արագ արձագանքել արտաքին գրգիռներին:

Զգայարաններ
Ձկները ունեն լավ զարգացած զգայարաններ՝ տեսողական, հոտառական, լսողական, շոշափելի և կողագիծ: Դրանք օգնում են ձկներին կողմնորոշվել ջրային միջավայրում՝ տարբերելով օբյեկտներ, լսելով ձայներ և զգալով ջրի փոփոխությունները: Կողագիծը հատուկ օրգան է, որը թույլ է տալիս զգալ ջրի հոսանքներն ու շարժումները:

Լրացուցիչ աշխատանք-պատասխանել հարցերին․

  1. Ձկների ի՞նչ տեսակներ են հանդիպում Հայստանում։
    Հայաստանում հանդիպում են սիգեր, իշխաններ և կարմրախայտեր։
  2. Նկարագրել ձկների արտաքին կառուցվածքը
    Ձկներըի արտաքին կառուցվածքը կազմված է՝ աչքերից, ծնոտից, պոչից և լողափամփուշտից։
  3. Լողակները ի՞նչ դեր են կատարում ձկների կյանքում
    Լողակների շնորհիվ ձկները կարողանում են լողալ։
  4. Ի՞նչ է լողափամփուշտը
    Ջրում արագ սուզվելու և վեր բարձրանալու համար ձկների աղիքի պատից գոյացել է հատուկ գոյացություն՝ լողափամփուշտ, որը լցվում է գազերով կամ դատարկվում է: Ու հետո փոխվում է ձկան քաշը, նա սուզվում է կամ բարձրանում վերև: 

Ներկայացնելու եմ հետևյալ թեման․